ذرّه عمل

خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ، وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ؛[1] پس هركس هم وزن ذره‏ اى نيكى كند، [نتيجه] آن را خواهد ديد، و هرکس هم وزن ذره‏ اى بدى كند، [نتيجه] آن را خواهد ديد».

در زبان عربی مصدری که با حرف میم آغاز می شود را مصدر میمی می نامند، همانند «مِثْقَالَ» در آیه مذکور. و از آن معنای ثقل و سنگینی بر می آید. آیه مذکور درباره ذره عمل خیر یا شر (نیک یا بد) سخن می گوید و از آن چنین فهمیده می شود که خدای متعال اعمال انسان را هرچند به سنگینی ذره ای باشد، بی پاسخ نخواهد گذاشت. کارهای خوب، پاداش و کارهای بد، عذاب و توبیخ در پی خواهند داشت.

تشبیه خدای متعال از کار اندک به ذرّه، درخور تأمل است. ذرّه برای انسان به هر حال شناخته شده است؛ ذرّه ای خاک، ذرّه ای غذا یا ذره ای از ماده ای خاص. ولی ذره را با هر حجم و اندازه ای که در نظر بگیریم، قطعاً باز به ذرّاتی ریزتر قابل تبدیل است. و این تجزیه ـ با ابزارهای ویژه ـ امری روشن است. شاید تصور بهتری از ذرّه را بتوان در شعاع نوری که از شکافی به درون تاریکی می تابد و ستونی از نور با ذرّاتی شناور در آن پدید می آورد، بهتر بتوان درک کرد. برای این ذرّات ـ که در حالت طبیعی، چه در روشنایی و چه در تاریکی قابل مشاهده نیستند - نمی توان حجم، طول، عرض و وزن قابل توجهی در نظر گرفت، اما به هر حال، ذرّه هستند.

خدای متعال کارهای نیک و بد آدمی را، ولو به قدر این ذرّات ناپیدای شناور در هوا باشد، جزا خواهد داد.

سبب فعلی و سبب واقعی

یکی از عالمان معروف عامه (اهل تسنن) در کتاب خود به شرح داستانی از زندگی خویش چنین پرداخته است. وی در دوران کودکی نخی به پای گنجشکی بسته و با او بازی می کرد. هرگاه گنجشک پرواز می کرد، او نخ را می کشید. گنجشک برای رهایی خود به این سو و آن سو می پرید، اما نمی توانست از بند او رهایی یابد، تا اینکه گنجشک به سوراخی پناه گرفت. او سر نخ را کشید، اما گنجشک که گویی به چیزی گیر کرده بود، نمی توانست به دنبال نخ بیاید. عاقبت براثر کشیدن های بسیار پای گنجشک قطع شد و نخ که پای گنجشک بدان بسته شده بود در دست او باقی ماند. مادر این کودک که شاهد این منظره بود، خیلی آزرده خاطر شد و بسیار فرزندش را بر این کار ملامت کرد و به او گفت که روزی تو نیز جزای کار خود را می بینی و پایت قطع خواهد شد.

پنجاه سال بعد براثر اتفاقی پای آن عالم شکست و قطع شد. خودش نقل می کند مردم که به عیادت من می آمدند و سبب قطع شدن پایم را جویا می شدند، به آن ها می گفتم که این یک سبب فعلی دارد، که همان سانحه ای است که منجر به قطع شدن پایم شد، و یک سبب واقعی که به پنجاه سال پیش برمی گردد. و در پی آن، داستان آن گنجشک و قطع شدن پایش را تعریف می کرد و سخن مادرش را که به او گفته بود روزی به سزای کار خود خواهی رسید، و امروز همان روز است.

از این داستان نکته های دیگری هم استفاده می شود. نخست آنکه موضوع جزای عمل خیر و شر خارج از دایره تکلیف است و در آن بلوغ و عقل و اختیار شرط نیست، زیرا این عالم در خردسالی آن کار را کرد، اما تاوان آن را در بزرگسالی دید. این موضوع، بازگشت اعمال نیک و بد به خود، از امور تکوینی است. و به هر حال، حتما باید به وقوع بپیوندد. دیگر آنکه ضرورتی ندارد که کار خیر یا شر از امور حلال و حرام باشد، یا انجام دادن آن واجب باشد. چه بسا امری مکروه باشد و دلیل قاطعی بر کراهت آن در دست نباشد یا اکراه آن محرز نباشد. به هر روی قرآن کریم هنگامی که مفهوم کارهای شرّ را تا به حد ذرّه های ناملموس و ناپیدا توسعه داده است، می توان دریافت که دایره اطلاق خیر و شرّ چقدر گسترده دامن است.

جای بازگشت اعمال

پیداست که نتیجه خوب یا بد بسیاری از اعمال انسان در همین دنیا به او بازگردانیده می شود، اما از ظاهر بسیاری آیات و روایات متواتر چنین برمی آید که جایگاه بازگشت آثار اعمال آدمی، سرای آخرت است. خدای متعال می فرماید: «وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبْقَى؛[2] و قطعاً شكنجه آخرت سخت‏ تر و پايدارتر است». نیز اینکه پاداش ها و عذاب ها در آخرت به دفعات بزرگ تر و شدیدتر از آثار آن ها در دنیا هستند، بلکه قابل قیاس نیستند. پس طبیعی است که آثار وضعی خیلی از اعمال انسان هم در دنیا و هم در آخرت ظهور می یابد.

نکته درخور تأمل دیگری که در این آیه به چشم می خورد واژه «یره» است که به دیدن نتیجه اعمال اشاره دارد. این دیدن اعمّ از رؤیت بصری و با چشمان ظاهری است. رؤیت بصری یک قسم از دیدن است. کسی که نابیناست و از نعمت بینایی ظاهری محروم است نیز حاصل کرده های خود را می بیند، چه در این آیه استثنایی قرار داده نشده است و همگان را در برمی گیرد. گونه گسترده تری از دیدن، رؤیت با نفس است؛ مشاهده ای عمیق تر و کلان تر. با ارائه مثالی موضوع را قدری روشن تر می کنیم. کسی ممکن است با کار خود دل کسی را آزرده کند، ولی خود از این موضوع آگاه نباشد. قطعاً این آزردگی روزی دامن او را خواهد گرفت و نفس او را آزرده می کند. خود شاهد نمونه ای از این دست بودم. شخصی بود که مادری بسیار حساس و به اصطلاح شدید التألم داشت، اما او در عوض بی تفاوت بود و به دغدغه های او توجه کافی نداشت. روزی به سفر رفت. و در سفر امکان برقراری تماس تلفنی را با مادرش داشت.

مادرش نیز بسیار دل نگران و چشم انتظار تماس او بود. به حدی که شاید این پریشانی و نگرانی سبب بیماری او شده بود، اما پسر او شاید مقصر نبود. او توجهی به خواسته ها و روحیه مادرش نداشت. خلاصه آنکه در تمام مدت این سفر مادر او دل نگران و دلواپس فرزندش بود و فرزند غافل از حال مادر. نمی توان به قطع فرزند را در آزار و رنج مادر مقصر دانست، اما به هر روی تأثیر این آزردگی قطعاً روزی دامن او را خواهد گرفت که چنین نیز شد.

من بعد از سال ها این فرزند را دیدم که به دشواری ها و مشکلات زیادی دچار شد. پس نباید نسبت به آثار تکوینی کارها و رفتارهای خود غافل شویم. روایات ما نیز پر از مطالبی است که به نوعی از بین برنده بسیاری اعمال ریز و درشت هستند که آثار تبعی و تکوینی آن ها اگر در دنیا و آخرت گریبانگیر ما شوند، بسیار سخت خواهند بود.

 بله؛ شکی نیست در روایات ما مواردی وارد شده است چون استغفار، صدقه، دعا، صله رحم، نیکی به پدر و مادر، احسان به دیگران و مواردی از این دست که بلاها را منع می کند.

قدر متیقن، بنا به آیه مذکور، خدای متعال از کارهای نیک و بد ما چیزی را فرو نمی گذارد و هر اندازه که باشد، ولو به قدر ذره ای در نزد او بی پاسخ نخواهد بود.

امیدوارم خدای متعال بصیرت و توجه بیشتر مرحمت نماید و تدریجاً سعی کنید هرچه از شما صادر می شود، نسبت به دیگران خیر و نیکی باشد و از شر و بدی پرهیز نمایید.

وصلی الله علی سیدنا و نبینا محمد وآله الطاهرین.

[1]. سوره زلزال، آیه 7 و 8.

[2] . سوره طه، آیه 127.