فصل دهم: علم و اخلاق دو عامل اساسی در پیشرفت انسان 

 

آدمی اگر توان تهذیب و پرورش روح و ایستادگی در برابر هوای نفس را نداشت، در راه و روش و زندگی خود برتری ای نسبت به حیوانات نمی یافت. در گذر سالیان دراز انسان رفته رفته به مدد معرفت و اخلاقی که از دیرباز پیامبران و مصلحان جهان با ادیان و آرای خود در میان مردم ملل مختلف گسترانیدند، خوی حیوانی بشر تغییر یافت و وارسته تر گردید. این سیر اخلاقی بشر با ظهور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به اوج خود می رسد. تا جایی که سخن والای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله: «انما بعثت مکارم الأخلاق؛ همانا من برانگیخته شدم تا اخلاق نیک را تکامل بخشم»، جایگاه اخلاقی را در سازندگی نفس آدمی و پیراستن آن از عواملِ بازدارنده ای که مانع ارتقای آن می شود نشان می دهد. این امر ارتباط میان علم و اخلاق را آشکار می سازد.

 

هر اندازه که انسان علم و معرفت بیشتری داشته باشد، بی تردید از دیگران در کسب اخلاق نیکو تواناتر است. از این رو علمایی که از دیرباز تاکنون در این باره کوشیده اند و تحقیق کرده اند بر اهمیت «عقل اخلاقی» و نیاز اساسی انسان بدان تأکید بسیار داشته اند، تا که انسان بتواند به کمک آن زندگی امروز و آینده ی خود را بهبود ببخشد. مرجع بزرگ دین، آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله نیز در این باره تأکید بسیاری دارند. ایشان در کتاب ارزشمند خود، علم النافع در این خصوص می فرماید:

«بر ما باد به علم اخلاق؛ اخلاق اسلامی و آداب آن همگی بی مقتضا ـ بر حسب اصطلاح علمی آن ـ نیست و تنها شامل مستحبات و مکروهات نیست بلکه در آن واجبات و محرمات نیز هست».

پس اخلاق پاره ای از مستحبات و مکروهات نیست، بها دادن به امور واجب و انجام آنها به بهترین وجه است، و نیز پرهیز از امور حرام و کناره گیری از آنهاست. انسان تا جایی که برای او ممکن است باید این کار را وجه همت خویش قرار دهد وبا نفس خویش پیکار کند و آن را از روی آوردن به کارهای حرام باز دارد. بدین ترتیب انسان می تواند درون خود را پاک سازد و خود را برای دریافت مراتب عالی کمال آماده کند. چنین کسی به رفتار فردی و اجتماعی پسندیده ای دست می یابد که البته چنین چیزی بدون علم و معرفت آموزی حاصل نخواهد شد، چراکه اخلاق با وجود علم تأثیرگذارتر خواهد بود. مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله در این خصوص در کتاب مذکور می فرماید:

«بخشندگی خصلت پسندیده ای است، همچنین سخاوت و انفاق و مهمان نوازی. همه ی اینها کارهای خوب و پسندیده ای هستند، ولی تا زمانی که موجب ترک فریضه ای واجب یا ارتکاب کار حرامی نشوند».

پس روشن است که علم و معرفت، اخلاق را از لغزش ها باز می دارد و او را از گرفتار شدن در بیغوله های حرام مصون می دارد؛ چراکه دلیل این گمراهی نا آگاهی به حقایق امور و کاستی علم است. پس ضروری است که انسان به سلاح علم و معرفت مسلح شود. خاصه علما و مصلحان و مسئولان که دست اندرکار اصلاح جامعه و نشر فضایل اخلاقی و علم در میان اقشار مختلف جامعه هستند می باید بیشتر از دیگران به درآمیختن علم و اخلاق با یکدیگر توجه کنند. البته پیداست که این کار به سادگی حاصل نمی آیدو تلاش بسیاری می طلبد، ولی در مقابل ارج و فایده ی بسیاری برای آنان دربر خواهد داشت.

افزون بر آن همراهی این دو ـ علم و اخلاق ـ موجب اثر بخشی بیشتر بر حیات آنها خواهد شد و ضامنِ موفقیت آنان می گردد. مرجع عالیقدر، آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله در این باره می فرماید:

«کسب علم برای انسان ضروری است، چراکه انسان نمی داند به چه چیزی گرفتار خواهد شد و چه باید بکند و چه روی خواهد داد. وگرنه ممکن است از کسانی باشد که مراد این آیه ی شریفه اند که می فرماید: «وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ»(زمر/47) که اعمالی انجام می دهد و خیال می کند اعمال او خوب است و بعد از مدتی برای او روشن می شود که کارهای او همه نادرست و گناه است، پس اهل علم به توجه کردن به این امر مهم اولی ترند».

پس بر هر مسلمانی لازم است که راه و روش درست به کار گرفتن اخلاق را فرا گیرد تا او را از گناهان خواسته یا ناخواسته باز دارد. پس نقش علم در اخلاق راهنمایی و شناسایی درست از نادرست است. با دستیابی به این معرفت می توان امور مستحسن را از قبیح و ثواب را از گناه و حرام را از حلال تشخیص داد. در این باره مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی دام ظله در کتاب مذکور به تعیین اهمیت مقوله های اخلاقی و تمیز آنها از یکدیگر ـ به گونه ای که برخی امور واجب اند و لازم الاجرا و برخی دیگر مستحب اند که انجام آنها منافعی برای بشر در پی خواهد داشت ـ چنین می فرماید:

«هرگز کسی گمان نکند که اخلاق اسلامی، همه علومی لا اقتضائی هستند. بسیاری از چیزهایی که علم اخلاق بیان می کند جزو واجبات است و خلاف آنها جزو محرمات. برای مثال: تکبر و عُجب از امور مکروهه ـ به معنای خاص آن ـ نیستند بلکه آنها از محرمات اند، و نیز خود را به رخ دیگران کشیدن ـ که غالباً در جدل های باطل دیده می شود ـ و مواد دیگری که جزو اخلاق ناپسندیده است».

پس انسان ناگزیر باید راه ها و روش های صحیح علمی را در پیش گیرد تا او را از گرفتار شدن به پرتگاه جهل برهاند، چراکه حتی در صورت داشتن انگیزه ای اخلاقی، باز ممکن است کاری غیر اخلاقی انجام دهد. زیرا اخلاق بدون علم مانند کمان بدون نیزه و نهر بی آب است. و هر دو مکمل یکدیگرند. پس دور از تصور است که اخلاق بدون آگاهی یافتن از حلال و حرام و چیزهایی که شناخت آنها برای انسان ضروری است، او را به منزلگاه سعادت برساند.

از این رو علم، پیشگیری را بهتر از سقوط در چاله های جهل می داند و فراتر از آن، انسان را از خطا کردن باز می دارد حتی اگر چنین قصدی نداشته باشد. پس در گام نخست، آنچه حائز اهمیت است تلاش و پیشگیری انسان از ارتکاب خطاست که البته کاری بسیار دشوار و با اهمیت است. چنین هدف مهمی هم بدون بهره گرفتن از دانشی که کارها را در مجرای خویش به جریان اندازد و انسان را از خطا مصون بدارد و او را در راه صحیح راهنمایی کند، میسر نخواهد شد.

مرجع عالیقدر، حضرت آیت الله العظمی سید صادق شیرازی دام ظله از باب نصیحت و ارشاد می فرماید:

«بدانید که علم، نجات دهنده ی بشر از هر اتفاق است. واقعاً که عمرها برای فهمیدن این پیشامدها خیلی کوتاه است، حتی اگر کسی صد سال عمر کند نیز برای فهمیدن آنچه بر او واجب است، اندک است حال چه رسد که عمرهای ما کمتر از این است».

 

مؤسسه فرهنگی ـ تبلیغی النبأ

15 / جمادی الثانی / 1432